Kim są abstynenci?
Autor: Organizacja ICAP
Źródło: Raporty ICAP po polsku
Raport ICAP
UWAGA - z orginalnego raportu usunąłem przypisy i tabelę - te można znaleźć w orginalnych raportach ICAP, link do nich jest powyżej
,,Tam, gdzie znany jest alkohol, istnieją - zazwyczaj bardzo precyzyjnie zdefiniowane - wzorce picia i abstynencji.''
(Mandelbaum 1979)
Wprowadzenie
Konsumpcja i produkcja alkoholu od wieków odgrywały istotną rolę w życiu społeczeństw. Wiele pracy pochłonęło opisanie tego, co ludzie piją, dlaczego piją, a także jakie są ich wzorce picia. Znacznie mniej zainteresowania okazywano natomiast osobom, które z najrozmaitszych powodów powstrzymują się od picia. Odsetek osób pijących i abstynentów jest różny w różnych kulturach, co więcej - nawet w ramach tej samej kultury może zmieniać się w zależności od czynników społecznych, ekonomicznych i politycznych. Tak jak osoby pijące alkohol są integralną częścią kultury spożycia, tak też należą do niej abstynenci. Normy kulturowe, które wyznaczają wzorce picia, w równym stopniu wyznaczają też wzorce abstynencji.
Niniejszy raport jest próbą przedstawienia zjawiska abstynencji i jej wzorców w różnych kulturach. Prezentuje kilka spośród wielu powodów, dla których ludzie powstrzymują się od picia. Dane przedstawione w raporcie obejmują także wstępne wyniki międzynarodowego badania kwestionariuszowego przeprowadzonego wśród wybranych ekspertów w dziedzinie problematyki alkoholowej. Respondenci z 20 państw udostępnili nam możliwie najbardziej wyczerpujące źródła informacji o swoich krajach, a dodatkowe dane pochodzą z ogólnie dostępnych publikacji.
Kto to jest abstynent?
Abstynenci są wszędzie tam, gdzie ludzie pijący i często jest ich bardzo wielu. Prowadzono wiele programów badawczych zmierzających do określenia odsetka niepijących w różnych społeczeństwach, ale wyniki tych prac nie są miarodajne. Powodem są przede wszystkim różnice w rozumieniu pojęcia abstynencji przez opisujących to zjawisko, a co więcej - także przez samych abstynentów. Zdarza się, że za abstynentów uważa się jedynie tych, którzy nigdy w życiu nie pili alkoholu. Inni określają tak osoby, które nie piły alkoholu przez określony czas lub też spożywają go nie częściej niż określoną liczbę razy w roku. Na przykład amerykański Instytut ds. Nadużywania Alkoholu i Alkoholizmu (National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism)1 prowadząc ogólnokrajowe badania spożycia alkoholu przyjął, że abstynent to osoba, która ,,przez całe życie nie piła więcej niż 12 drinków w ciągu roku''.
W 1999 roku organizacja ICAP przeprowadziła wśród specjalistów z całego świata badania ankietowe dotyczące zjawiska abstynencji w różnych krajach, odsetka abstynentów, ich profilu demograficznego oraz powodów powstrzymywania się od picia alkoholu. Ankieta została rozesłana do osób aktywnych w dziedzinach związanych z alkoholem - pracowników służby zdrowia, naukowców oraz funkcjonariuszy publicznych zajmujących się problematyką zdrowotną. Wybierając specjalistów zwracano uwagę, by pochodzili z różnych regionów świata. Uzyskane informacje obejmowały przede wszystkim dane opublikowane w poszczególnych krajach w formie opracowań oraz oficjalnych raportów rządowych. Dane zebrane dzięki badaniu zostały podsumowane w niniejszym raporcie. Zawarto w nim również informacje pochodzące z publikacji naukowych i innych dostępnych źródeł.
Jak wykazują wyniki badania, definicje abstynencji używane podczas zbierania danych statystycznych znacznie się różnią (patrz Tabela 1). Najczęściej powtarzające się definicje to ,,całkowici abstynenci'', ale są również ,,osoby spożywające alkohol w przeszłości'', ,,osoby niepijące alkoholu przez ostatnich 12 (24) miesięcy'' oraz ,,pijący nie więcej niż pięć razy w roku''. W Austrii rozróżnia się nawet grupy abstynentów obok ,,abstynentów zupełnych'' (tzn. niepijących przez całe życie) są również ,,abstynenci wtórni'', czyli osoby, które piły w przeszłości. Obie grupy opisywane są jako prawie zupełnie abstynenci.2 W wyjaśnieniu podano, że owa ,,prawie abstynencja'' pozwala nawet przeciwnikowi spożywania alkoholu wypić okazjonalnego drinka i nadal określać siebie mianem abstynenta. Takie postawienie sprawy wynika najprawdopodobniej z tego, iż mamy do czynienia z kulturą tolerancyjną wobec spożycia alkoholu, w której picie wiąże się z wieloma wydarzeniami życia codziennego.
Stosunek danej kultury do alkoholu jest również wyraźnie widoczny w definicji abstynentów przedstawionej w informacji z Izraela. W tym wypadku kryterium abstynencji to ,,nie spożywanie alkoholu przez ostatnie 12 miesięcy w celach towarzyskich'', co odzwierciedla różnicę między towarzyskim piciem alkoholu a spożywaniem alkoholu w kontekście religijnym. W podobny sposób postawy kulturowe odzwierciedla ankieta przesłana z Holandii, która sugeruje, że wiele osób spożywających niewielkie ilości alkoholi (na przykład mniej niż dwa drinki raz w miesiącu) mogłoby uważać się za abstynentów.3 Dane z Zimbabwe wskazują, że przy określaniu definicji abstynenta można nie brać pod uwagę pewnych napojów tradycyjnych.
Jednym z najbardziej ekstremalnych przykładów wpływu kulturowego kontekstu na definiowanie abstynencji może być praca Moskalewicza i Zielińskiego na temat badań przeprowadzonej w Polsce. W trakcie badań naukowcy odkryli, że osoby, które określały siebie jako abstynentów i twierdziły, że nie spożywają alkoholu, w rzeczywistości prawie bez żadnych wyjątków miały na myśli powstrzymywanie się od picia wódki - spożywanie innych napojów alkoholowych nie było uważane za ,,prawdziwe picie''. Praca Heatha wskazuje, że różnice w definiowaniu abstynencji przysparzają wiele trudności w porównywaniu rozmaitych zmiennych, np. stanu zdrowia abstynentów i osób pijących. W takich wypadkach niezbędna jest wiedza, czy ktoś określany jako abstynent nie pije alkoholu wcale, czy też pije niewiele, a w konsekwencji czy w ogóle można go porównywać z kimś, kto pije częściej lub nie pije wcale. Pomimo różnic w sposobie definiowania abstynentów mają oni pewne cechy wspólne. Wyniki badania ankietowego wskazują, że ogólnie rzecz biorąc abstynenci mniej zarabiają i mają niższe wykształcenie; są to ludzie w starszym wieku, przeważają wśród nich kobiety. Potwierdzają to również wyniki innych badań, w których analizowano różne cechy abstynentów.6 W niektórych krajach abstynenci należą zazwyczaj do określonych grup społecznych. Na przykład w USA abstynenci to zazwyczaj Afroamerykanie lub mieszkańcy Południa, natomiast w Australii odsetek abstynentów jest wyższy wśród aborygenów. Wspólną cechą abstynentów w różnych kulturach jest większa religijność oraz mniejsza tolerancja dla osób pijących.
Dlaczego ludzie powstrzymują się od picia?
Powody powstrzymywania się od picia alkoholu są liczne i złożone. Dla niektórych osób abstynencja jest kwestią stylu życia, dla innych - kwestią religii, a dla jeszcze innych - zdrowia. Badania wykazały, że jako główne przyczyny nie spożywania alkoholu abstynenci wymieniają:
- obiekcje moralne, niechęć do odczuwania skutków picia, pragnienie panowania nad sobą,
- także pochodzenie z abstynenckiej rodziny,
- są też tacy (np. Anonimowi Alkoholicy), dla których abstynencja jest elementem kuracji zdrowotnej.
Wydaje się, że na podejście do picia alkoholu i abstynencji największy wpływ mają wzorce obserwowane we wczesnym okresie życia. Wpływ rodziny na poglądy na temat spożycia alkoholu jest wyraźny zwłaszcza w przypadku kobiet, okazuje się też, że najwięcej abstynentów wywodzi się z rodzin abstynenckich. Zależności te mogą być jednak znacznie modyfikowane przez czynniki społeczne i środowiskowe. Bardzo ważną rolę odgrywa najbliższe otoczenie, a ściślej mówiąc - postawa wobec alkoholu, jaką prezentują krewni i znajomi. W raporcie Światowej Organizacji Zdrowia na temat zachowań wpływających na zdrowie dzieci w wieku szkolnym w Europie, prognostykami abstynencji - zwłaszcza wśród chłopców - były czynniki społeczne (w tym spędzanie mniejszej ilości czasu z kolegami) i czynniki szkolne (np. wagary i stres).
Jednym z najważniejszych czynników określających stosunek do abstynencji jest religia. Potwierdziły to badania ICAP, bowiem jako najczęstszy powód abstynencji wskazywano właśnie względy religijne. Religie, w których nie wykorzystuje się alkoholu w celach obrzędowych, najczęściej zniechęcają członków swojej wspólnoty do picia. Z kolei wśród chrześcijan odsetek abstynentów większy jest we wspólnotach formułujących wiele zakazów, takich jak mormoni, zielonoświątkowcy i baptyści.
W islamie zakaz spożycia alkoholu jest jednym z zakazów religijnych (haraam) wyraźnie wymienionych przez Koran. Tam, gdzie obowiązuje prawo islamskie (szariat), religijny zakaz picia alkoholu stał się elementem obowiązującego prawa. Państwa takie to m.in. Arabia Saudyjska, Kuwejt i Iran. Zakaz spożywania alkoholu wprowadzono też stosunkowo niedawno w innych krajach. Na przykład w Nigerii, w której główne religie to chrześcijaństwo i islam, po wprowadzeniu prawa koranicznego w północnym stanie Zamfara sprzedaż i konsumpcja alkoholu jest nielegalna.
Chrześcijaństwo i islam nie są wyjątkowe w podejściu do abstynencji. Inne religie także wymagają jej od swoich wyznawców. W buddyjskich sutrach wymienione są negatywne skutki spożycia alkoholu, a ostatnie z pięciu przykazań Buddy wyraźnie zakazuje picia alkoholu. W hinduizmie zakaz spożywania alkoholu obowiązuje braminów oraz członków innych wyższych kast, którzy są również ścisłymi wegetarianami. Członkowie kast, w których nie obowiązują restrykcje dotyczące spożywania mięsa (np. wojownicy, folnicy lub pariasi - niedotykalni), mogą także pić alkohol. Zmiany, jakie zaszły w kodeksie społecznym w Indiach zlikwidowały w większości system kastowy, abstynencja jest tam jednak wciąż zjawiskiem powszechnym. Zakaz wyrażony w formie życzenia jest nadal obecny w konstytucji, naukach Gandhiego oraz ascetycznej tradycji zalecającej wprowadzenie prohibicji jako jednego ze sposobów osiągnięcia czystości narodu. Choć uchylono już ogólnokrajowy zakaz sprzedaży alkoholu, prohibicja do pewnego stopnia przetrwała w niektórych stanach Indii, a alkohol jest nadal nieobecny w życiu większości religijnych ludzi.
Nawet w społeczeństwach zróżnicowanych pod względem kulturowym i religijnym tradycyjne przestrzeganie nakazu abstynencji można zauważyć wśród wielu grup społecznych. Przestrzeganie przepisów religijnych, w tym nakazu abstynencji, wydaje się bardziej nasilone tam, gdzie istnieje większe poczucie wspólnoty. Kulturowa jednorodność jest bardzo istotna w procesie wpajania i umacniania norm życia społecznego. Regularne praktyki religijne dodatkowo potęgują zachowania konformistyczne, a w przypadku alkoholu - wzmacniają negatywne podejście do osób pijących. Efekty takie zaobserwowano wśród rodzin muzułmańskich w Kapsztadzie (RPA), gdzie abstynencję deklarowało 88% badanych. Choć zamieszkują oni słynny z uprawy winorośli oraz zróżnicowany etnicznie i kulturowo obszar, to wykształcili silną więź z własną kulturą i mają bardzo rozwinięte poczucie kulturowej i religijnej tożsamości. Podobne zjawisko istnieje również w USA, kolejnym społeczeństwie zróżnicowanym etnicznie i kulturowo. W stanach południowych - tradycyjnie rolniczych, konserwatywnych, o głęboko zakorzenionej kulturze protestanckiej notuje się najwyższy odsetek abstynentów, zwykle dwukrotnie wyższy niż w pozostałych częściach kraju. W niektórych regionach niepijący stanowią nawet połowę populacji; za powód abstynencji podając zwykle względy moralne i religijne.
Do abstynencji zachęcają kościoły i organizacje religijne, często nawet osoby pijące mają także negatywny stosunek do alkoholu. Kolejnym ważnym powodem abstynencji są względy zdrowotne. Dla niektórych osób stan zdrowia lub uzależnienie od alkoholu w przeszłości jest czynnikiem powstrzymującym od dalszego spożywania alkoholu. Dla innych picie alkoholu w połączeniu z określonymi lekami może stanowić zagrożenie dla zdrowia. Jeszcze inni mogą uważać spożywanie alkoholu za zjawisko szkodliwe dla zdrowia i prowadzące do uzależnienia. Obawy o zdrowie są jednym z głównych powodów abstynencji wskazywanym przez respondentów z różnych kultur. W świetle dowodów stwierdzających korzystny wpływ umiarkowanego spożycia alkoholu na zdrowie, warto byłoby zbadać, czy zmieniło to w jakiś sposób wzorce abstynencji. Niektóre osoby uzależnione od alkoholu lub osoby z problemami alkoholowymi, które zostały abstynentami z przyczyn zdrowotnych, są często określane jako ,,abstynenci zdrowotni'', co znów prowadzi do problemu definiowania abstynentów i rodzi wątpliwości, czy dla celów badawczych grupa ta nie powinna być traktowana osobno. Wydaje się, że abstynenci długoletni lub całkowici różnią się znacznie od tych, którzy zostali abstynentami ze względu na problemy zdrowotne. W porównaniu z osobami z problemami alkoholowymi, całkowici abstynenci zwykle cieszą się lepszym zdrowiem (fizycznym i psychicznym), wyższym statusem społecznoekonomicznym, niższym wskaźnikiem bezrobocia, a także mniejszym odsetkiem uzależnień, co prawdopodobnie jest przyczyną zafałszowania wyników analiz porównujących osoby spożywające alkohol z abstynentami.
Powstrzymanie się od spożycia alkoholu ze względów zdrowotnych jest oficjalnie zalecane przez rządy wielu państw w stosunku do kobiet ciężarnych oraz tych, które próbują zajść w ciążę. Choć nie dotyczy to wszystkich rządów, w wielu krajach oficjalne wytyczne co do spożycia alkoholu zawierają również wyraźne ostrzeżenie dla kobiet ciężarnych. Mimo iż brak jednoznacznego naukowego potwierdzenia wielkości, powyżej której skutki spożycia alkoholu mogą być szkodliwe dla rozwoju płodu, oficjalnie zaleca się co najmniej ograniczenie spożycia alkoholu w czasie ciąży, a nawet całkowitą abstynencję. Szczegółowe omówienie tego tematu zawiera Raport ICAP nr 6.25
Abstynenci w różnych kulturach
Po przeanalizowaniu niektórych przyczyn powstrzymywania się od picia, interesujące wydaje się sprawdzenie jaki jest procent osób niepijących w różnych krajach na świecie. Wyniki uzyskane dzięki międzynarodowemu badaniu ankietowemu oraz informacje zaczerpnięte z dostępnej literatury zostały podsumowane w Tabeli 1, która zawiera również porównanie w ujęciu demograficznym.
Wyniki badania ankietowego wskazują na znaczne zróżnicowanie wskaźników abstynencji w poszczególnych krajach. Uzyskane dane pochodzą głównie z oficjalnie opublikowanych badań na temat wzorców spożycia alkoholu. Odsetek abstynentów w poszczególnych państwach waha się od 4% populacji Australii (definiowanych tu jako osoby, które nigdy nie próbowały alkoholu) aż do 70% ludności Sri Lanki. Biorąc pod uwagę rolę alkoholu w różnych społeczeństwach oraz istniejące zakazy regulujące jego spożycie, różnice te można łatwo wyjaśnić. Jedyną cechą występującą niezależnie we wszystkich kulturach jest różnica w proporcji abstynentów wśród mężczyzn i kobiet. Odsetek abstynentów jest zawsze wyższy wśród kobiet, odzwierciedlając w wielu przypadkach postawy nietolerancji dla spożywania alkoholu przez kobiety.
Zawsze jednak należy pamiętać o tym, że wzorce abstynencji, podobnie jak wzorce spożycia alkoholu, mogą być różne w obrębie różnych grup społecznych oraz w różnych regionach danego kraju. Jest to zwłaszcza obserwowane w społeczeństwach wielokulturowych i etnicznie zróżnicowanych, w których różne grupy mogą reprezentować całkiem odmienne tradycje związane ze spożywaniem alkoholu. Na przykład w Indiach proporcje abstynentów różnią się w poszczególnych regionach, a największy ich odsetek zaobserwowano wśród muzułmanów i jainistów.
Podobna sytuacja ma miejsce w USA, gdzie odsetek abstynentów jest zróżnicowany w zależności od przynależności etnicznej. Według danych NLAES29 przy ogólnym odsetku całkowitych abstynentów wynoszącym 34%, wśród mieszkańców rasy białej jest 30,7% abstynentów, w porównaniu do 33,4% wśród rdzennych mieszkańców Ameryki, 46,8% wśród Latynosów, 48,7% wśród Afroamerykanów oraz 63,3% wśród Azjatów i mieszkańców Wysp Pacyfiku. Odsetek abstynentek jest najniższy wśród białych kobiet (41,6%), a najwyższy wśród kobiet pochodzenia azjatyckiego (77,5%); podobnie odsetek niepijących mężczyzn jest najniższy wśród mężczyzn rasy białej (19%), a najwyższy wśród mieszkających w USA Azjatów (63,3%). Różnice widać nawet w obrębie poszczególnych grup etnicznych. Wśród Indian proporcje osób niepijących w stosunku do tych spożywających alkohol są różne w różnych szczepach, co prawdopodobnie wynika wynika z różnego stopnia tolerancji. Podobnie jest w przypadku mieszkających w USA Latynosów różnego pochodzenia, gdzie różnice we wskaźniku abstynencji pomiędzy poszczególnymi podgrupami są przede wszystkim rezultatem różnic regionalnych i klasowych31. Stopień adaptacji kulturowej również okazał się czynnikiem wpływającym na odsetek abstynentów wśród imigrantów. Badania przeprowadzone wśród kobiet pochodzenia meksykańskiego wykazały, że abstynentkami było 75% imigrantek, podczas gdy wśród kobiet pochodzenia meksykańskiego mieszkających w USA od trzech pokoleń wskaźnik abstynencji wynosił 38%, zbliżając się do średniej statystycznej dla całej populacji kobiet w Stanach Zjednoczonych.
W Australii - kolejnym kraju o dużych różnicach kulturowych, także widać różnice w odsetku abstynentów. Podobnie jak w Stanach Zjednoczonych, odsetek abstynentów wśród imigrantów z Azji jest większy niż wśród rodowitych Australijczyków lub imigrantów z innych kontynentów. Wśród Aborygenów odsetek abstynentów jest wyższy niż w całej populacji Australii. Z badań przeprowadzonych w Australii wynika, że wśród Aborygenów abstynencję deklaruje 31% mężczyzn i 65% kobiet. Odsetek abstynentów wśród mieszkańców ośrodków miejskich jest wyższy w stosunku do mieszkańców ośrodków pozamiejskich, choć nadal wśród abstynentów więcej jest kobiet niż mężczyzn.
Różnice w odsetku abstynentów istnieją również w krajach, gdzie nie ma aż takiego zróżnicowania etnicznego, ale nastąpiło połączenie różnych kultur i tradycji religijnych. W Wielkiej Brytanii niepijących jest prawdopodobnie ok. 12% kobiet i 7% mężczyzn (badania z 1990 r.), z kolei w Irlandii Północnej abstynencję deklaruje ponad 50% kobiet i ok. 30% mężczyzn.
Podsumowanie
Niniejszy raport jest próbą zilustrowania tezy, że świat abstynentów jest prawdopodobnie tak samo zróżnicowany jak świat osób pijących, w podobny sposób podlegając normom życia społecznego i kulturze. Przedstawione informacje są studium na temat abstynentów, ich profilu demograficznego, podobieństw i różnic oraz głównych powodów abstynencji. Choć wielokrotnie analizowano wzorce i kultury spożycia alkoholu w różnych krajach świata, to niemal całkowicie ignorowano w badaniach kulturę abstynencji. Jednak, aby poznać całe spektrum osób spożywających alkohol oraz wzorce spożycia alkoholu, potrzebna jest również wiedza o świecie abstynentów. Wiele można się dowiedzieć poznając czynniki kształtujące postawy abstynenckie oraz normy kulturowe, które trwają niezmiennie mimo zachodzących na świecie zmian.